Suriye ekonomisi, dönemin Devlet Başkanı Beşar Esad ve rejimine karşı 2011 yılında başlayan protestolar bir iç savaşa dönüşünceye kadar 67,5 milyar dolar büyüklüğündeydi. Suriye, küresel GSYİH (gayrı safi yurt içi hasıla) sıralamasında ise 196 ülke arasında 68'inci sırada yer alıyordu. Ancak Dünya Bankası tahminlerine göre ülke ekonomisi 2023 yılı itibarıyla yüzde 85 küçülerek milli geliri sadece 9 milyar dolara geriledi ve Suriye, Çad ve Filistin bölgeleriyle kıyaslanabilir bir konuma düştü.
Yaklaşık 14 yıldır süren çatışmalar, uluslararası yaptırımlar ve ülke nüfusunun beşte birinden fazlasını oluşturan 4,82 milyon insanın göçü, Ortadoğu'nun zaten yoksul ülkelerinden biri olan Suriye'yi derinden etkiledi.
Birleşmiş Milletler İnsani İşler Koordinasyon Ofisi'ne (OCHA) göre, Aralık 2023 itibarıyla 7 milyon Suriyeli de ülke içinde yer değiştirmek durumunda kaldı.
Altyapının tamamen tahrip olduğu ülkede elektrik, ulaşım ve sağlık sistemleri büyük hasar görmüş durumda. Halep, Rakka ve Humus'ın da aralarında bulunduğu şehirlerde büyük yıkımların yaşandığı Suriye'de ekonomik çöküş, Suriye Lirası'nın değer kaybetmesine, halkın da alım gücünü neredeyse tamamen yitirmesine neden oldu.
Suriye Politika Araştırmaları Merkezi (SCPR), Haziran ayında yayınladığı raporda ülkede hiperenflasyon yaşandığı saptaması yapmıştı. Tüketici fiyat endeksi (TÜFE) de bir önceki yıla kıyasla iki katına çıkmış durumda. SCPR, Suriyelilerin yarısından fazlasının gıda ihtiyaçlarını bile karşılayamayacak durumda olduğuna dikkat çekiyor.
Suriye ekonomisinin iki temel dayanağı bir zamanlar petrol ve tarım sektörleriydi. Petrol ihracatı, 2010'da ülke gelirinin yaklaşık dörtte birini oluştururken tarım sektörü de GSYİH'ya benzer oranda katkı sağlıyordu. Ancak Beşar Esad rejimi, petrol sahalarının çoğunu önce IŞİD, ardından Kürt liderliğindeki güçlere karşı kaybetti.
Uluslararası yaptırımlar da hükümetin petrol, tahıl ve pamuk ihracatını büyük ölçüde engelledi. Rejim kontrolündeki bölgelerde petrol üretimi günlük 20 bin varilin altına düştü, ülke İran'dan yapılan ithalata bağımlı hale geldi.
Suriye ekonomisi ne kadar hızlı yeniden inşa edilebilir?
Yıkılan şehirlerin, altyapının, petrol ve tarım sektörlerinin yeniden inşasına başlanmadan önce Suriye'nin yeni yönetiminin netleşmesi gerekiyor. Uzmanlar, ülkenin 2011'deki GSYİH seviyesine dönmesinin yaklaşık 10 yıl, tam anlamıyla yeniden inşa edilmesinin ise 20 yıl alabileceğini öngörüyor. Ayrıca siyasi istikrarsızlık riskinin durumu daha da kötüleştirebileceğine dikkat çekiyorlar.
Hafta sonunda başkent Şam'ı ele geçiren eski El Kaide bağlantılı grup Heyet Tahrir Şam (HTŞ), yeni bir hükümet kurmak için çalıştıklarını açıkladı. Ancak HTŞ, ABD ve Birleşmiş Milletler tarafından terör örgütü olarak tanımlandığı için uluslararası yaptırımlar altında bulunuyor. Öte yandan Batılı ve Arap ülkeleri, HTŞ'nin Esad rejimini devirdikten sonra yerine katı bir İslamcı hükümet kurabileceğinden endişe ediyor.
Bazı çevrelerden de bu yaptırımların hafifletilmesi çağrıları yükseliyor. Ancak bu yönde adım atılsa bile bunun haftalar veya aylar alabileceği ifade ediliyor. Uluslararası Kriz Grubu'ndan kıdemli analist Delaney Simon, Suriye'nin "dünyanın en fazla yaptırım uygulanan ülkelerinden biri" olduğunu belirterek yaptırımların kaldırılmamasının ülkenin toparlanma çabalarını baltalayacağını söylüyor.
ABD Başkanı Joe Biden, Pazar günü yaptığı açıklamada, Suriye'nin "risk ve belirsizlik" dolu bir döneme girdiğini ifade ederek, Birleşmiş Milletler öncülüğündeki süreç dahil tüm taraflarla çalışacaklarını ve Esad rejiminden bağımsız, egemen bir Suriye için destek vereceklerini belirtti.
Kısa vadede neler olması bekleniyor?
HTŞ lideri Ebu Muhammed el Colani, Pazartesi günü Esad rejiminin eski başbakanı ve başkan yardımcısıyla bir araya gelerek iktidarın devrine ilişkin düzenlemelerini ele aldı.
Ülke genelinde sokağa çıkma yasağı ilan edildi, Pazartesi günü çoğu mağaza kapalı kaldı. Ancak Suriye Merkez Bankasından bir yetkili, bankaların Salı günü yeniden açılacağını ve çalışanların göreve çağrıldığını belirtti. Petrol Bakanlığı ise sektördeki tüm çalışanların güvenlik önlemleri eşliğinde iş başı yapmasını istedi. Çarşamba günü de ülkede sokağa çıkma yasağı kaldırıldı.
Birleşmiş Milletler İnsani Yardım Şefi Tom Fletcher, Suriye'de ihtiyaç sahibi insanlara yardım ulaştırmak için çalışacaklarını belirtti. Avrupa ülkelerinden bazıları ise Suriyelilerin sığınma başvurularını askıya aldı. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği, mültecilerin dönüşü konusunda sabırlı olunması gerektiğini vurguluyor.
Avusturya, diğer AB ülkelerinden farklı olarak Suriyeliler için düzenli geri dönüş ve sınır dışı programı başlatacağını duyurdu.
