Mele Mustafa Barzani’nin İran’ın sözlerine güvenmediğini aktaran Hacı Smail Ağa, “Barzani Qazi’yi devlete güvenmemesi konusunda uyarmasına rağmen Qazi aldandı” dedi.
Hacı Smail Ağa Elhanzade, Rûdaw’ın sorularını yanıtladı.
Qazi Muhammed ile ne zamandan beri tanışıyordunuz?
Biz yüz yıla yakın bir süredir ailecek tanışıyoruz. Daha önce de benim dedem ve Qazi Muhammed’in babası Qazi Ali arasında sağlam bir dostluk vardı. Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin kuruluşunda da Qazi Muhammed’e destek olduk. Qazi de dost canlısı bir insandı ve her zaman yardımcı olurdu. Kardeşi Sadr da öyle biriydi. Bizim Sablağ’ta her türlü sorunlarımızı onlar çözerdi.
Sizin “Jekav” derneğiyle ilişkiniz nasıldı?
Jekav deneğiyle sağlam bir ilişkim vardı. Üyeleriyle olan ilişkim bir siyasi partiden çok Kürtlük çerçevesineydi. Derneğin çıkardığı Vatan dergisinde de “ Piştiwan” ismiyle yazılar yazıyordum. Kürt yazarı ve şairi Hejar hocam da derneğe destek verenlerdendi.
Qazi Muhammed nasıl cumhuriyetin başına geçti?
Rusya, bu görev için onu en uygun kişi olarak gördü. Sahip olduğu konumu dolayısıyla toplum içinde tanınıyordu. Sevilen biriydi. Aynı zamanda siyasi bir şahsiyetti.
Siz nasıl bakan oldunuz?
Mele Mustafa Barzani, babam Mahmut Ağa’nın yanına geldi. Barzani’yle aralarında iyi bir dostluk olan babama, “Ben sizin de bu hükümete katılmanızı istiyorum. İki oğlunuzu Sablağ’a götürmek istiyorum” dedi. Babam da Barzani’ye, “Senin uygun gördüğün bizce de uygundur” yanıtını verdi. Sablağ’a gittik. Hükümet kurulduğunda bana da bir bakanlık verdiler.
Ne hizmetler yaptınız?
Birkaç yolun haritasını çizdik. Sürekli yolları takip ediyorduk. Bir gün bir köprüde çatlak konusunda şikayet aldık. Qazi Muhammed köprüyü bizzat kendisinin de görmek istediğini söyledi. Köprüde korkulacak bir sorun olmadığını gördük. Cumhuriyetin kısa ömrü, plan ve programlarımızın hayata geçirilmesine izin vermedi.
Mele Mustafa Barzani’nin cumhuriyetteki rolü neydi?
Mele Mustafa’nın birçok rolü vardı. Ama özellikle askeri olarak çalışıyordu. Bununla beraber bir muhalefet olsaydı Mele Mustafa hemen çözerdi. Qazi’den sonra o vardı. Yetenekli biriydi, çok çalışıyordu. Qazi Muhammed de onun işlerine karışmıyordu. Qazi Muhammed adına yapılan bir çok işe Mele Mustafa imza atmıştı.
İran’la ilişkiler ne boyuttaydı?
Qazi bir kere toplantı için Tebriz’e gitti. Ertesi gün Newroz’u resmi tatil ilan edilip edilmemesi için biraraya geldik. Akşama doğru dönen Qazi Muhammed Newroz’un Kürtler’in bayramı olduğu söyledi ve Kürdistan Cumhuriyeti kamu kurumlarında resmi tatil ilan etti.
Cumhuriyet döneminde İran Hükümeti’ni destekleyen bazı aşiretler vardı. Hangi aşiretlerdi?
Mamış aşiretleri onlardan biriydi. Aşiretin bir bölümü devletin yanındaydı, diğerler ise cumhuriyeti destekliyordu. Kısacası zorla destek veriyorlardı. Bir toplantıda üyelerden biri “Sayın Önder, bazı aşiret üyelerini öldürmeden işlerimiz yoluna girmez” demişti. Önder Qazi ise buna karşı çıkarak aşiretlerin Kürt ve dost olduğunu hatırlatmıştı.
Kürdistan Cumhuriyeti nasıl yıkıldı? Qazi nasıl gözaltına alındı?
İran Ordusu Kürdistan’a geri geldi. Qazi Muhammed ve onu destekleyenler ordu komutanı Humayuni’yi karşılamak için Miyandaw’a gitti. Aynı günün akşamı Hamamyan köyündeki babamın evine gittiler. O akşam Tahran Radyosu Qazi Muhammed’in teslim olduğunu açıkladı.
Neden İran Ordusu’na karşı herhangi bir savunma yapılmadı?
İran Devleti Qazi Muhammed ve kardeşi Sadr Qazi’ye herhangi bir zarar vermeyecekleri konusunda güvence vermişti, söz vermişlerdi. Devlet, Önder Qazi’yi aldattı, o ise verilen sözlere inanmıştı.
Peki Mele Mustafa nasıl yakalanmadan gidebildi?
Daha önce Şah tarafından İran’a davet edilen Mele Mustafa’ya “Silah bırakırsanız hayatınız korunacak ve işlerinize karışılmayacak” sözünü vermişlerdi. Mele Mustafa da “Mahabad’a gittiğimde cevabımı veririm” demişti. Ama Barzani Şah’ın sözlerine inanmadı ve gitti.
Mele Mustafa, Qazi Muhammed’e gideceğini haber vermemiş miydi?
Barzani’nin Qazi Muhammed’e, “Ben daha çok tecrübeliyim. Gidelim. Verilen sözlere inanma” dediğini duymuştum. Ama Qazi Muhammed bu konuda Mele Mustafa’nın sözlerine kulak vermedi, çünkü devlet onu aldatmıştı.
Qazi Muhammed, Sadır Qazi ve Seyfi Qazi idam edildiğinde Kürt halkı neden bir tavır sergilemedi?
Ordu cadde ve sokakları kuşatmıştı. İdam sessizce gerçekleştirildi. İnsanlar çok üzgündü ama çare yoktu, yapacak bir şey yoktu.
Cumhuriyet yıkıldıktan sonra bakanlarına ne oldu?
Devlet hepsini yakalayıp hapse attı.
Siz neden yakalanmadınız?
Ben büyük bir aşirettendim. Devlet Elhanizade aşiretini karşısına almak istemedi. Bu nedenle beni yakalamadı. Ama rahat bırakmadılar beni; Damugan bölgesine sürdüler. Yıllar sonra Bokan bölgesine geri döndüm.
PORTRE / Hacı Smail Ağa Elhanzade
1911’de Doğu Kürdistan’ın Bokan kentinin Hamayan köyünde doğdu. Babası Mahmud Ağa Dibukri aşiretinin lideriydi. 1946’ta Mahabad’da kurulan Kürdistan Cumhuriyeti’nin Ulaştırma Bakanı’ydı. Kürdistan Cumhuriyet yıkıldıktan sonra Damugan bölgesine sürgün edildi. Yıllar sonra memleketine dönen Haci Smail, Bokan’da ikamet ediyor.
