M. Ö. 6. yüzyılda Kürdistan’da kalmayı tercih eden Yahudiler, yaklasık besyüz yıl sonra Adiebene (Adiabenos) Kralıgı’nda didinlerini yayma imkanı buldular. İnanışa göre, M.Ö. 8.yy\'da Asurlular\'ın İsrail Krallığı\'nı fethetmesiyle Kürdistan bölgesine yerleşen İsrailoğulları bir süre sonra Asur\'un başkentine yerleştirildiler. M.Ö. 1.yy\'da başkenti Arbela (Erbil) olan Adiabene hanedanlığı Yahudilik\'e geçti. Orta Çağ\'ın Yahudi seyyahları olan Tudela\'lı Benjamin ve Regensburg\'lu Pethahiah\'ın hatıratlarına göre 12.yy\'da bölgede 100 civarında Yahudiler\'e ait yerleşim birimleri ve yüklü miktarda Yahudi nüfusu vardı. Ayrıca Tudela\'lı Benjamin o dönemin Fars Kralı\'na meydan okuyan mesihvari lideri David Alroy\'dan ve onun Yahudileri Kudüs\'e geri götürme planlarından bahseder. Bu seyyahlar Kürdistan Yahudileri\'nin ticari ve ruhani merkezi olan Musul\'da varlıklı Yahudi cemaatinden de bahseder. Haçlı seferleri\'nden korkan Suriye ve Filistin\'deki Yahudiler Babil ve Kürdistan\'a kaçtılar. Bu sıralarda Musul Yahudiler\'in özerk yönetimindeydi.
1590 ve 1670 yılları arasında yaşayan ve haham Samuel Barzani\'nin kızı olan Asenath Barzani Tora, Talmud ve Kabala bilgisi sayesinde ün kazandı ve yeşivada öğretmenlik yapan kocasının ölümüyle Tora konusunda başöğretmen ilan edildi. Böylece adına kadınlar için söylenen \"Talmud bilgini\" anlamına gelen tanna\'it ünvanı eklendi; Tanrı\'nın gizli isimlerini bildiği zannedilir. Tanna\'it Asenath ayrıca yazdığı şiirleri ve İbrani dili üzerine yaptığı yorumlarıyla da bilinir. Asenath\'ın şiirleri kadın eliyle yazılmış ilk modern İbranice eserlerin ender örneklerindendir. Alikuş\'taki peygamber Nahum\'un, Nabi Yunis\'deki peygamber Yona\'nın ve Kerkük\'teki peygamber Danyal\'ın türbeleri Kürdistan\'daki en önemli Yahudi anıtlarıdır. Ayrıca peygamber İlyas\'ın ziyaret ettiğine inanılan mağaralar da Yahudiler için önemli mekanlardır.
Kürt Yahudileri 1920\'lerde Irak Kürdistanı\'ndan Kudüs\'e yerleşen Moşe Barazani Lehi örgütü\'nün ünlü liderlerindendir.
Adiebene Kralıgı, M.S 1. yüzyılda Güney Kürdistan’da kuruldu.
Adiabenos, Dicle Nehri’yle yine bu nehrin bir kolu olan Büyük Zap arasında kalan bölgeye eski çaglarda verilmis olan bir addır. Kürdistan’a dahil olan bu bölge, günümüzde Güney Kürdistan sınırları içinde yer almaktadır.
Adiabenos’un miri İzates idi ve baskenti Erbil idi. Arbil, Irbil, Arbela gibi adları da olan Erbil, Kürdistanlı Yahudiler tarafından Arwil olarak telafuz ediliyordu. 1950 yıllarındaki İsrail’e yönelik büyük kitlesel göçe degin Erbil, Kürdistan’da Yahudi topluluklarının sürekli olarak bulundukları bir merkez durumundaydı.
Adiabenos, kısa bir dönem için Horasan’ın Arski Hanedanlıgı‘na baglandıktan sonra, Sasani İmparatorlugu‘nun egemenligine girer. Sasanilerden önce, Partlar döneminde Hristiyanlıgı yaymak amacıyla Kürdistan’a gelen misyonerler, ‘asaçlara tapınan, seytana kurbanlar adayan, günes kültürüne sahip putperest topluluklarla’ mücadele içinde olan bazı Yahudi gruplarının varlıgından sözederler.
Bu ‘günes kültüne sahip putperest topluluklardan bazıları din degistirerek Yahudiligi benimsemislerdir. Yahudilesen bu topluluklar Mecusi Kürtleriydi.
M.S 40 yılına dogru Mir İzates (Monobaz) döneminde Adiabenos’un hükümdar ailesi Yahudi dinini benimser. Kürtlerden sonra, bu dönemde birçok topluluk da Yahudiligi benimser. Yine Kürdistan’da bu dönemde din degistirerek Yahudi olan prenslerin ve diger egemenlerin de katkısıyla yöredeki Yahudiler belirli bir güce ulasır. M.S 2. yüzyılın sonlarına dogru, Yahudilik Adiabenos’da güçlenir.
Yahudiler, M.S 66 yılında Roma İmparatorlugu’na karsı büyük bir isyan baslatır. Zealotlar’ın (Direnisçiler) yürüttügü isyan, M.S 70 yılında yılında Kudüs\'ün ve Süleyman Tapınagı\'nın içindekilerle birlikte yok olmasıyla sonuçlanır.
Katliamdan kurtulan Zealotların liderleri olan hahamlar, Kürdistan daglarına sığınır. Yine bu dönemde Yahudiligi benimsemis olan Mir İzates, bu hahamları korumasına alarak Adiabenos’da kalmalarına yardımcı olur. Hahamlar, İzates’in bu iyiligine karsı, bölge halkının egitim düzeyinin yükselmesi için çesitli okullar açar. Hahamlar bu okulların yanısıra bölgenin ekonomik kalkınması için is atelyeleri de kurar.
Siyasetçi ve gazeteci
Remezan Kerîm-şakro (Rezan MAD)
