Olayın İran iç siyaseti üzerinde önemli etkileri olacak ancak teokratik rejimin dış politikası üzerinde çok daha küçük bir etki yaratması bekleniyor.
Doğu Azerbaycan'ın ücra, sislerle kaplı dağlık bölgesindeki ölümcül kaza ister ilahi bir iş olsun, ister teknik bir arızadan, hatta iç veya dış unsurların dahil olduğu bir sabotaj eyleminden kaynaklansın, açık olan şu ki; İslam Cumhuriyeti bir başka siyasi yenilgiyle daha karşılaştı. Ancak her şeyden çok, rejimin propagandasının aksine, İranlıların çoğunluğu "Tahran Kasabı" ve dışişleri bakanı Hüseyin emir-Abdullahyan'ın ölümü üzerine şenlik havasında olduğundan, sonuçta ortaya çıkan ahlaki bir yenilgiye uğradı.
Bu arada, olayın gerçek nedeni ve bunun İran'ın dış ve iç siyaseti üzerindeki yakın ve uzun vadeli etkilerine ilişkin spekülasyonlar devam edecek gibi görünüyor.
Kazanın nedenine gelince: Üç ana senaryo tartışmalı
Teknik Arıza
Bu senaryoda, ABD öncülüğündeki yaptırımların İran havacılık endüstrisine getirdiği ciddi zarar göz önüne alındığında, 63 yaşındaki Reisi'yi taşıyan yaşlanan Bell 212 helikopteri, kötü hava koşulları nedeniyle havada daha da karmaşık hale gelen ciddi bir arızayla karşılaşmış olabilir.
Karmaya ya da ilahi cezaya inanıyorsanız, Tanrı'nın görünmez elinin burada iş başında olduğunu görebilirsiniz; bu da Reisi'nin, 1980'lerde "ölüm komitesi"nin bir üyesi olarak yüzlerce İranlı siyasi tutsağı darağacına göndermedeki rolü nedeniyle sonunda cezasını çektiğini akla getiriyor.
Hem ülke içindeki hem de yurt dışındaki diasporadaki İranlılar arasında helikopter kazasının nedenleri ve sonuçlarına ilişkin komplo teorileri gelişiyor. Helikopter kazasının İsrail gibi dış aktörlere olduğu kadar kötü hava koşulları veya mekanik sorunlar gibi çeşitli faktörlere de atfedilebileceğini kabul etmek önemlidir.
Olasılıklar alanı çok geniştir ve olup bitenlerin gerçekliğine en yakın açıklamanın hangisi olduğunu yalnızca zaman ortaya çıkaracaktır.
Yabancı ve/veya yerli bir unsurun sabotaj eylemi
Bu senaryoda, İsrail ya da müttefiklerinden biri ya da yerli bir aktör olsun, sabotaj yapma ve olası üçüncü tarafların müdahalesi olasılığı kesin olarak göz ardı edilemez.
İsrail'in Mossad'ının İran içinde casusluk, hedefli suikastlar, sabotaj, drone saldırıları ve siber saldırılar da dahil olmak üzere başarılı kinetik ve kinetik olmayan operasyonlara ilişkin bir geçmişi var. Ancak Reisi ve Emir Abdullahiyan'ın öldürülmesinde İsrail'in parmağının olma ihtimali çeşitli sebeplerden dolayı düşük. Tarihsel olarak Mossad nadiren ülkenin siyasi liderlerini hedef alır; bunun yerine Devrim Muhafızları'nın askeri liderlerine veya İran'ın insansız hava aracı, füze ve nükleer programlarıyla ilgili varlıklarına odaklanır. Reisi gibi birini hedef almanın İsrail açısından çok az stratejik faydası var ve bu da böyle bir eylem için ikna edici bir açıklama bulmayı zorlaştırıyor.
Kazanın olası nedenleri olarak, GPS sistemini kurcalayan veya uçuştan önce transponderi kapatan bir teknisyen dahil olmak üzere yerli bir unsurun kasıtlı bir sabotaj eylemi veya olası bir suikast planı veya bir terörist grup olduğu düşünülebilir.
Ancak bunların nihai veya kesin sonuçlar değil, yalnızca kazanın olası nedeni üzerine varsayımsal açıklamalar olduğunu belirtmek gerekir.
İran'ın iç eylemi
Bu senaryoda iktidar yapısı içindeki rakip unsurlar tarafından bir sabotaj eylemi gerçekleştirilmiş olabilir. Bunlar arasında liderlik için ciddi bir rakip olan Hamaney'in oğlu Müctaba ile ilişkili gruplar yer alabilir; Devrim Muhafızları ile bağları bulunan katı parlamento başkanı Muhammed Bagir Galibaf'a yakın unsurlar; veya güvenli bir şekilde geri dönen helikopterlerden birinde bulunan Konut ve Ulaştırma Bakanı Mehrad Bazpaş ile bağlantılı olanlar. Buradaki önemli nokta Reisi'nin İslam Cumhuriyeti'nin Dini Lideri Ali Hamaney'in potansiyel halefi ve bu pozisyon için Mücteba'nın zorlu bir rakibi olduğudur.
Çöküşün İran Siyasetine Etkisi
Şüphesiz Reisi ve Emir Abdullahiyan'ın ani ölümü siyasi yapıda geçici ama değişken bir iktidar boşluğu yaratıyor. Ancak bu boşluğun devletin günlük işleyişini hem iç hem de dış politikada önemli ölçüde engellemesi pek mümkün değil çünkü İran'da nihai otoriteye sahip olan kişi, cumhurbaşkanı veya herhangi bir hükümet yetkilisi değil, Dini Lider'dir.
Hamaney, Raisi'nin veya diğer yetkililerin yokluğundan ziyade, 85 yaşındaki Dini Lider'in bizzat ölümüyle zayıflaması veya çökmesi daha olası olan son derece kayırmacı ve yozlaşmış bir siyasi güç yapısının tepesinde oturuyor.
Ancak Reisi'nin ölümünün İran siyaseti üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığını söylemek abartı olur.
Olayın acil ve uzun vadeli iki etkisi var:
Kısa vadeli etkiyle ilgili olarak, ülke beklenmedik bir şekilde kendisini halefi atamak ve hatta yeni bir hükümet kurmak için seçim yapmaktan başka seçeneği kalmamakla karşı karşıya buluyor. Şimdilik İran'ın ilk cumhurbaşkanı yardımcısı Muhammed Muhbir, İslam Cumhuriyeti anayasasının 131. maddesi uyarınca iki aydan kısa bir süre içinde seçimler yapılıncaya kadar Hamaney'in onayıyla geçici cumhurbaşkanı olarak görev yapacak.
Bu dönemde dış ve iç politikalarda köklü değişiklikler yaşanması pek olası görünmüyor. İnsanların bu fırsatı değerlendirip ülkede kitlesel halk protestoları düzenlemeleri de pek olası değil. Bu pek olası değildir, ancak tamamen imkansız değildir.
Devletin alelacele erken seçim planlamasına odaklanması, Tahran'ın İsrail'le çatışma gibi özellikle dış politikadaki diğer acil meseleleri ele alma kapasitesini azaltıyor. Bu durum, Yahudi devletine istemeden de olsa nükleer programı ve bölgesel müdahaleleri konusunda İran üzerindeki baskıyı artırma imkanı verebilir.
Uzun vadeli etkisi göz önüne alındığında, olayın öncelikle rejim üzerinde önemli bir psikolojik ve ahlaki darbeye yol açtığının kabul edilmesi hayati önem taşıyor. Ülke şu anda rejime karşı derin bir öfke ve hayal kırıklığıyla boğuşuyor; bu, rejimin kadınlara yönelik yaygın baskısından ve ülkeyi pençesine alan sosyo-politik ve ekonomik durgunluğa çözüm getirememesinden kaynaklanıyor.
Halk rejime karşı büyük bir memnuniyetsizlik besliyor, ancak onu sokak protestolarıyla devirme konusunda yetersiz görünüyor. Halka açık gösterilere karşı görünürdeki direncine rağmen İslam Cumhuriyeti, liderlerinin ve yetkililerinin ölümlerine İran'ın verdiği ortalama tepki karşısında savunmasız ve kırılgan olarak algılanıyor.
Reisi'nin ölümü Tahran'da havai fişeklerle kutlamalara yol açtı ve sosyal medya onun ölümüyle ilgili şakalar ve mizahi içeriklerle doluydu. Meşruiyet eksikliği, devletin gerilemesinin belirtilerinden biridir; otoriter bir devlet otoritesini zayıflattığı için devletin kırılganlığına önemli bir katkıda bulunur ve devlet ile toplum arasındaki ilişkilerin şimdiye kadarki savaşçı doğasını daha da kötüleştirir.
Vahim helikopter kazasının bir diğer önemli uzun vadeli etkisi Hamaney sonrası dönemdeki veraset kriziyle ilgilidir. Reisi'nin ortadan kalkmasıyla, Mücteba'nın babası gittikten sonra yerine geçmesi için iktidara giden yol açılmış gibi görünüyor.
Yine de Mücteba'nın gücü ele geçirmesi kolay bir iş değil. Reisi'nin ölümü iki ucu keskin kılıç etkisi yarattı. Bir yandan, en azından kağıt üzerinde, Dini Liderlik görevini üstlenmesi için ona daha kolay bir yol sunabilir. Öte yandan Reisi'nin yokluğu, düzen içinde daha yüksek mevkiler için yarışan çeşitli rakip aktörler arasında, hatta güvenlik ve istihbarat aygıtı içindeki unsurlar arasında süregelen güç mücadelesini daha da şiddetlendirebilir.
Bu tehlikeli güç mücadelesinin orta ve uzun vadede kendini göstermesi muhtemel.
Buradaki iddia, bu kadar sert bir iç çatışmanın Hamaney ve onun İran'da kurmayı ve sağlamlaştırmayı başardığı kleptokratik iktidar yapısı için tehlikeli olduğudur. Eğer bu gerçekleşirse, bu, Hamaney sonrası dönemde İran'da düzenli bir iktidar geçişini engelleme potansiyeline sahiptir; bu, Sovyetler Birliği'nde Lenin ve Stalin'in ölümlerinin ardından yaşanan kaosa benzer.
Özetle, Reisi'nin ölümü İslam Cumhuriyeti'ni 45 yıl önceki kuruluşundan bu yana en zorlu ve tehlikeli meydan okumayla karşı karşıya bıraktı.
Hamaney, en iyi senaryoda, ölümünden sonra düzenli bir iktidar geçişi yaratma planları üzerinde düşünürken, rejim şu anda çifte veraset kriziyle karşı karşıya.
İlk krizin sonucu, bir sonraki krizin parametrelerini belirleyecek ve bu iki kriz arasında çok sayıda sürpriz unsur ve sürekli çalkantılı bir İran'da ortaya çıkabilecek öngörülemeyen olaylar zinciri yatıyor.
