Diyarbakır’ın bağrından kopan 87 yaşındaki efsane dengbêj merhum “Seyidxan’ê boyağçi”, namı diğer “Bılbıl’ê Amedê’nin” yaşamı ile ölümünden kısaca bahsedeceğim. Ama yüreğim burkularak bahsedeceğim, daha da ötesi, Bılbılê Amedê’nin duvar dibine bırakılıp yalnızlığa itilen tabutunu sahiplenmeyen Diyarbakır’lıların adına üzülerek bahsedeceğim. Diyarbakır’da yıllar boyu ayakkabı boyacılığı yaptığından ötürü, lakabı Seyidxan’ê boyağçı olarak kalır. Genelde, tüm dengbêjler gibi Seyidxan’ê boyağçi da, yaşamı boyunca maalesef çobanlık ve benzeri zorluklarla iç içe bir hayat sürdürür. Mehdi Zana’nın Belediye başkanlığı döneminde çöpçü olarak bir dönem Belediye’de çalışır. Daha sonraki yaşamı yine gam, keder ve zorluklarla geçmeye devam eder. Bu nedenle, kendisine sahip çıkılmadığına dair birçok defa üzüntüsünü dile getirir. Ama her şeye rağmen her platformda sözlü Kürd edebiyatının önemli bir ustası olarak seslendirdiği kılamlarla bu kültürün kuşaktan kuşağa akışına naif sesiyle katkı sunmayı ihmal etmez. Böylece yetmiş yıl boyunca sayısızca kılam seslendirir. Ama bu kılamların içinde en etkili ve en derin betimlemeli aşk sıtranlarından “Were Têli” sıtranını yanık sesine eşlik ettirdiği vücut diliyle beraber bir ahenk içerisinde okurken, ondan daha güzel seslendirecek başka bir dengbêj henüz çıkmadı. Bılbılê Amedê’nin Diyarbakır surlarından Hevsel bahçelerine doğru durmadan yankılanan naif sesi, ne yazık ki, bir daha işitilmemek üzere yitip gitti, hem de sonsuza dek.

Tüm sosyal medya ağlarına düşmüştü dengbêj Seyidxan’ın üzücü ölüm haberi. Ölen kim olursa olsun, ölümün şekli nasıl olursa olsun, kara haber ağır bir hüzün bırakır insanın yüreğine, tıpkı taşıyamayacağı ağır bir yük gibi çöker insanın göğüs kafesine. Hüzünlenerek tüm sosyal ağları taradım, nerdeyse ağların hepsi bu haberle dolup taşıyordu. Diyarbakır’dan birçok kişi üzüntüsünü sıralamıştı birbiri ardına. Kimisi methiyeler dizer, kimisi inandırıcılıktan uzak üzüntülü laflar eder dururdu. Çünkü sosyal ağlar ile taziye ortamları, adeta çirkin bir gösteriş arenasına dönüşmüş durumda. Bu arenada reklamını ve şovunu yapanın haddi ve hesabı yoktur. Birçoğu güvenilmezdir, bu ağların müdavimlerinden.

Youtube’den video izlenirken, duvarın dibine konulmuş bir tabut evvela göze çarpıyor. Sahipsiz gibi duran o tabut, dengbêjlik geleneğinin 87 yaşındaki ustalarından Seyidxan’ê boyağçi’nin tabutudur. Etrafta gezinen sadece onbeş kişi göze çarparken, belki büyük bir kalabalık görünmeyen bir yerdedir umuduyla gözler videodan ayrılmamaya çalışılsada, ama nafile. Kimsecikler yoktu orada. Sosyal medyada methiyeler dizenlerin hiçbir tanesi orada görünmüyordu. Kendi değerlerini oracıkta yalnızlığa terk etmişlerdi. Hepsinin üzüntü dilekleri klavyenin tuşları arasında çoktan kaybolup gitmişti. Bu üzücü tablo, Diyarbakırlı’lara yakışmayacak bir tabloydu. İmam ile cenaze aracının şoförü ve Belediye görevlisinin dışında, sadece oniki kişi cenazeye katılım göstermişti. Uzak diyarlardan gelen sahipsiz bir gariban bile Diyarbakır’ın en ücra mahallesinde ölse, yine de bu sayının iki katı tarafından defnedileceğinden tereddüt edilmez. Çünkü toplumun dini inancı ve ananeleri bunu gerekli kılar. Ama ne yazık ki; bu değerler bir ünlü Kürd dengbêjin defninde tamamen göz ardı edildiğinin üzücü tablosuyla karşı karşıya kalındı. Bu tablo, kendi değerlerine sahip çıkılmadığının ve milli duyguların giderek zayıfladığının net ifadesinden başka bir şey değildir. Ne yazık ki, bu talihsiz tablo; niteliksiz gidişatın tehlikeli bir yöne doğru evirildiğinin kötü bir işaretidir. Üzülerek belirteyim ki; katılımın olmayışı pandemiyle alakasının olmadığı, bilakis başka cenazelerde neredeyse kitlesel katılımın olduğu yönünde bilgiler edindim. Maalesef doğrudan doğruya bu bir vefasızlık ve duyarsızlık örneğidir. Dolayısıyla dengbêj Seyidxan’a karşı gösterilen duyarsızlık ve vefasızlığın aynısı maalesef geçmişte diğer dengbêjlere karşı da yapılmıştı. Örneğin efsanevi dengbej Evdal’ê Zeynê, köy köy dolaşarak topladığı sadakalarla geçimini sağlar. Yine dengbêj geleneğinin önemli ustalarından Reso genelde çobanlık yaparak geçimini sağlamış olsa da, tüm yaşamı sefalet içinde geçer. Öte yandan, ünlü dengbêjlerden Şakıro ile Heci Evdılkerim’ê Patnos’ê de tıpkı diğer dengbêjler gibi yoksulluk içinde ölürler. Şero’yê Bıro çift sürerken tarlada ölür. Karapet’ê Xaço ise, benzeri zor koşullarda yaşama veda eder. Ayşe Şan ise, evinde öldükten on gün sonra cansız bedeni bulunur. Maalesef buna benzer örnekleri çoğaltmak oldukça mümkündür. Sözlü Kürd edebiyatının ustalarına reva görülenler, son derece üzüntü vericidir.

Kürd tarihini ve edebiyatını anlatır yazınsal kaynaklar son derece sınırlıdır. Böylesi sınırlı belge ve bulguya rağmen, Kürd sözlü edebiyat ustaları olan dengbêjlerin hünerleri aracılığıyla geçmişin siyasal, sosyal ve aşksal olayları nesilden nesile ödünçlenerek bir ritüel gibi günümüze kadar ulaşmıştır. Böylesi saygı uyandıran bir mesleğin mahir ustalarına sahip çıkılmamasının toplumsal bedelinin ağır olacağı gerçeği gözden kaçırılmamalıdır. Çünkü bu dengbêjlik kurumu, toplumsal hafızanın kaynağı ve teminatıdır. Her bir dengbêj, toplum için bir kitaptır, bir şiirdir ve de bir ağıt olduğu kadar, bir bütünsellik içerisinde reel tarihin adeta dile gelmesidir.

Dengbêj geleneğinin önemli ustalarından Seyidxan’ê Boyağçi’yi bir kez daha saygı ve minnetle anarken, daima severek seslendirdiği “Were Têli” sıtranının sözlerini bir görev bilinciyle buraya taşıyarak anısına ithaf ediyorum…

TÊLİ…

Were têli were têli were têli De lê lê zalımê lê lê lê

Hey lê zalımê lê lê lê Têliyê malxerabê

Ez ê serê sıbê Mın go buhar e buhara rengin e

Radıbım jı xewka şirin Zalıma qiza zalıma

Bang dıkım dıbêjım Têli Buhar e buhara rengin e

Bı nava Rojê dıbêjım Têli Lı seriya me zozan e

Bı êvarê dıbêjım Têli Lıbıniya me de

Bı seetê bı gavê bı deqê bı saniyê Bingol e Serhed e Şerfdin e

Jı axin u kedera dılê xwera Bırek malê bava Têlya mın bar kırıne

Wez ê bang dıkım dıbêjım Têli Lı zozanê me yê jorin danine

Lê lê Têliyê malxerabê Hespê bınê mın rewan e

Wele tu huri boz i beyazi Şopê mala we dıgerine

Xalıs i mulis i Na na wele mınê wê sıbê

Betül emin i tu kıhêl i Xwe berda zozanê mey ê jorin e

Neh nav u ne imze Mın bala xwe dayê

Lı ber navê tene ketıne Sê kon vegırti ne

Lı ba dılêmın Mın ê ajoti pêşiya konê pêşin e

Disa tu yê pır şırin i Mın bala xwe dayê

Malxerabê wele tu kıhêl i Dı bın de sê zeri ne

Tu yê vê sıbê Çavên wan reş e

Lı qarişi çavê mın sekini yi Briyê wan ê leqleqi ne

Ez nızanım qiz i Dev u lêvê wan tenık e

We nızanım tu buki Mina pelê kağızê cığarê spi ne

Ez nızanım tu jınebi yi Bıkum u kolos uberê van karxezalan

Ser vev u lêvê te ye bıxêli Serê memıkê wan sor e

İsal sala hefta u heşta ye Qoratê memıkê wan spi ne

Dılêmın kete te Mina sêvê Meletiyê

Çıma tu yê xwe ji mın vedışêri Hınar ê Dêrıkê deqdeqi ne

Lê lê malxerabê Mina qazocağiyê ceryanli ne

Heft hev bırayê te hene Lı ser mastê zêrin u zivine

Heft hev xwingê mın hene Zıncirê dora xalı u muxlis i

Jı bona xatırêçavê te Ya dı zêrê zer i Reşadi ne

Wez ê jı te re têkım berdêli Lo lo rebiyo qurbano

Were Têli were Têliwere Têli Wez ê aşıq u sevdaliyê

De lê lê Têliyê lê lê lê Bejn bala a ortê me

Mın ê dıgo Têliya mınlê hayê Zalıma qiza zalıma

Çavreşamın lê hayê Navê wê Têli ye

Bejn zırava ber dılê mın rabe lê hayê Her duyên dına jê re

Bıla qeda u heftê bela Büne kole xızmetçi ne

Bê lı zewaca dılketınê Yek jê re qawê dıkeline

Wer lı çar rekê vê dünyayê A dıne desmal gırtiye

Malê bavê mın çıqas pır be Hêdi hêdi yawaş yawaş

Temami bavêjım terkiyayê Bı ser de dıkır baweşin e

Serserê teresê bavê te Mina qaz u qulingê beriya jêrin e

Lê çıma qelenê Sale careki serê xwe ne lı zozanê

Bavê te dernayê Bingol u Serhed u Şerfdinê dıxine

Na na wele wez ê Sıhud u talih u iqbala gelek xortan

Aşıq u sevdaliyê Lı cem rebê alemê qe tu nine

Bejn u bala Teliyê bume Ez ê anuha lı vê dera ha

Mina hêsira pepuka evdalan Şahıdiya cemaata hazır bıkım

Bı baba dewrêşi Jınê çê daima dıbın

Wezê jı xwere dıgerım Qısmeta mêrê koti ne

Lı rukê vê dünyayê Were Têli Têli Têli were Têli

Mın ê pê da pê da xwe berda

Şamê Helebê Hımusê Hamudê

Humayê Kerkukê Kerbelayê

Mın ê xwe berda

Mekka mükerrem Medina münewer

Kıriye tewafa kevırê

Heceruleswed ciyê tobeyê

Mın ê xwe ne avite gırê Erefayê

Na na wele mın dıgo

Jı wetana wetenki tahır i muqaddes i

Sebr u deyaxa mın

Lawıkê xelkê lê niye

Mın ê pê da xwe

Berda bajarê İraqê

Serê Kuçe u sük u qêdukê vê Beğdayê

Sıbe yemın si

Keçıkek runıştiye lı bınê dara çınarê

Jı xwe re dıxwine quranê

Mane dıke rüpelê

Bımbareka vê emayê

Wele mın ê qaseki

Bal u dêhna dılê zwe dıdayê

Keçıkê bang dıkır dıgo

Lo lo lawıko mahrumo stuxwaro

Tu çıma lı mın dınhêri

Jı mın re dıbêjın Meyremayê

Tu were vê sıbê

Lı kêleka mın runê

Ez êjı te re bıxwinim quranê

Mane bıkım rupel ê

Mubereka vê ümayê

Hetani sala sed u yekê

Tu lı kêleka mın bi

Tü cari mırına gewrık

Her çar royê dünyayê

Lı bira te nahê

Têli Têli Têli were Têli

De lê lê zalımê lê lê lê

Rebiyo qurbano sıbe ye

Wez ê dıçum mala

Bavê Têliya xwe bı mêvani

Rebiyo qurbano wez ê dıçum

Mala bavê Têliya xwe bı mêvani

Mina hêsıra pepuka evdala

Lı ber qwulikan u pacan

Mın ê vê sıbê jı xwere kır guhdari

Mın bala xwe dayê

Têli sala par vi çaği

Delalika ber dılê mın bu

Sala isal jixwe re ketiye

Bext u tola kalê

Heftê u heştê sali

N ana wele kor poşmam

Ez ê vedıgeriyam

Disa lı ber qulikan u pacan

Lı ber diwaran

Mın ê stuxwar kıri

Jı xwe re vê sıbê kır gühdari

Mın bala xwe dayê

Jı terefê rebê alemê

Xani lı mın qul dıbu

Bılbıleki lı esmanê hefta hat

Vê sıbê lı ser çok çing ê mın dani

Bı mın re xwendiye

Bı kurmanci bı zazaki bı romani

Vê sıbê disa bı çıl u çar zımani

Dıgo lo lo lawıko mehrumo stuxwaro

Meqsed u mıradê dılê te çiye

Mın ê dıgo meqsud u muradê

Dılê mın Têliye

Dıgo bı sonda qesemê

Meqsud u muradê te u Têliye

Lı vê dınyayê nabe

Ewê here cınneta baqi

Lo lawo erşê ali

Mın dı vê gavê

Têliya serê xwe rakır

Jı nava ciya u nivinan

Balgiyan bang dıkır

Dıgo lo lo lkawıko mehrumo

Rureşo vıreko derewino

Zozanê Bingol u Şerefdinê bışewute

Salek u dozde meha xwedê

Me bı çem u kani

N ana wele jı heft saliya mın u te de

Hetani emrê me

Bu şazde u pazde

Em ê de bı hevdu re geriyane

Bı xortani lo lawo bı qizani

Lê kuliya zımane te nexwarubu

Ava reş bı çavê te de nehatıbu

Tıliya mın dı çavê te re neçübü

Rokê te yê jı heval u hogırê

Dora xwe re bıgota

Dılê mın ketiye Têliye

Wê gavê mın u te

Me yê hevdu bırevanda

Tu yê jı mın re bıbuya malxwe

Wezê jı te re

Bıbuma kevani u bermali

Wele tu yê vê sıbê

Lı hal u demê mın napırsi

Wezê ketıme tora

Vi kalê heftê u heştê sali

Rojê carê mırın çêtıre

Jı mın re jı vi hali

Were Têli were Têli were Têli