Şeyhmus Ozzengîn Nêrînên Dawî

Dîrok û Sebebên Wendakirina Berxwedanên Kurdistanê VI

Peymana Sykes-Picot di Peymana Lozanê de Hat pejirandin û bû Peymanek fermi.
Dîrok û Sebebên Wendakirina Berxwedanên Kurdistanê VI
Nêrîn Belav bike

Heta 17ê Cotmeha 1917 an, İngilîzan piştgirî dida Yewnanîstanê. Lê bi şoreşa Cotmehê a Bolşewîkan re îngîltere dev ji piştgirîya Yewnanîstanê berda. Wê wextê Mustafa Kemal wek serbazekî Osmanî li çolên Ereban bû. İngîlîz bi Mustefa Kemal re ketin têkilîyê. Bi Mustefa Kemal re li ser avakirina dewletekê, li ser axa ku îro wek „Turkîye“ têt naskirin û ji bona li henber Sovyetê wek herêmek tampon bêt bikaranîn biryar têt dan. Mustefa Kemal, bi biryar û piştgirîya İngîlterê derdikeve sahê.

Xalên sereke yên Peymana Sykes-Picot di konferansa Cemîyeta Miletan ku di 24ê Tirmeha 1922 an hat pejirandin, ew biryar, bû bingeha Peymana Sykes-Picot. Yanî Peymana Syikes-Picot, gihîşt encama biryarê ku derbasî jîyanê bibe. Di vir de bi dagirkirina Îngîltere a herêma Musilê re, li ser axa başûrê Kurdistanê daxwaza Fransa bi dawî hat û hemû axa Başûrê Kurdistanê radestî İngîltereyê bû.

Şêx Mahmûd Berzenci, li henber dabeşkirina axa Kurdistanê derdikeve. Yekem hukumeta Kurdistanê di 1919 an de îlan dike. Ev hikûmet piştî 7 meh û 15 rojan bi dawî tê. Hikûmeta duyem di 09.10.1922 an îlan dike û kabîneya xwe eşkere dike. Îngilîz, li henber Şêx Mahmûd Berzenci dest bi şer dikin. Şêx Ehmed Barzanî wê wextê 19 e salîye. Bi du hêzên leşkerî re têt hawara Şêx Mahmûd Berzencî. Mixabin berî ku ev hêzên herêma Barzan bigihêjin alîkarîya Şêx Mahmûd Berzencî, Silêmanîyê ji terefê belafirên şer yên îngîltere ve têt bombe kirin. Cara yekeme ku li henber kurdan belafirên şer tên bikar anîn. Şêx Mahmûd Berzencî birîndar dikeve destê Îngilîzan.

Ji ber ku li ser dabeşkirina axa Kurdistanê, hêzên emperyal yê demê lihev kirine, ji kurdan re mercên avakirina dewletekê pir zahmet dibe. Di vê demê de ji bona ku Kurd bikaribin bibin xwedî dewlet; bi du hêzên serete yên emperyal re rû bi rû dimînin û taqeta Kurdan ku li henber Peymana Sykes-Picot (li henber İngîltere û Fransa) serkevtinê bidest bixin, pir zeîf dibe.

Mustefa Kemal, di 19ê Gulana 1919 an û şûnde, li gor mîsyona ku İngîltere û hevalbendên wê daye wî, dest bi xebatên xwe dike. Pêşî di 19ê Gulan a 1919 an de derbasî qiraxên Bahra Reş (Semsûnê) dibe. Ev dîrok, destpêka qirkirina Rûmên Pûndîa ne jî. Ji serok eşîrên kurdan re nameyan dişîne, alîkarîyê ji wan dixwaze. Di navbera 23ê Tirmehê û 7ê Tebaxê de li bajarê Erzuromê li ser navê “Mudafaa î Hukuk Cemiyetı” Kongreya Erzuromê lidar dixe.

Tam di vê dema “Kongreya Erzuromê” de; di serê sala 1919 an de „kongreya aştiyê“ li Parîsê amede dibe û biryara serxwebûna gelên ku di bin serwerîya Dewleta Onmanî de ne têt girtin. Di eslê xwe de Kurd jî dikevin ber vê biryarê.

Li hember vê biryarê grûba Mistefa Kemal, bi propagandaya „biratîya Kurd û tirkan û bi biratîya ûmetê“ dest bi xapandinana miletê Kurd dike. Çûna wî a Erzuromê û lidarxistina „Kongreya Erzuromê li ser van armancan têt meşandin. Gelek şêx, axa û begên kurdan di vê kongreyê de bi mebesta „em misilmanin, birayê hevin“ cîh digirin. Yek ji armancên vê „Kongreya Erzuromê“ jî, li henber daxwazên „Kongreya Parîsê“, bikaranîna kurdan bi xwe ye. Li ser navê hinek rêveberên kurdan, di derheqa şîroveya li ser kurdan, ji „Kongreya Parîsê“ re, bi telgiraf û nameyan pêşîya biryarên di derheqa kurdan de digirin.

Em û Kurd birayên hevin, dînê me yeke, kafir dixwazin me bixin bin destê xwe, me teslîmî ermeniyan bikin, dîn ji dest diçe. Welat ji dest diçe, namûs ji dest diçe, ez soza namûs û serefê didim we ku em bi hevre li hember wan derkevin, wan ji welat dûrbixin, biryarên wan vala derxînin, emê weke bira rûnên hemû mafên kurdan bidine wan!" *(ji axivtena M.Kemal a kongreya Erzuromê)

Her çika li Parîsê Şerîf Paşa bi hevalbendên xwe re doza miletê Kurd dimeşand jî, name û telgirafên ku bi destê hinek kurdan ji Kurdistanê dişînin „kongreya Parîsê, dest û lingê Şerîf Paşa û heyeta pê re girê dide.

Di „Kongreya Erzuromê“ de Mustefa Kemal, bi vê axavtina xwe a durû û ekîba wî, ew hemû beşdarvanên Kurd yên „kongreya Erzuromê qanih dibin. Ew tên xapandin, derbasî alîyê projeya wî dibin. Bi vî awayî û bi dek û dolaban azadiya Kurdistanê, mafê miletê Kurd, li bakurê Kurdistanê carek din têt asteng kirin. Nûnerên kurdan, di konferansa Parîsê de bêbandor dimînin.

Her çiqa rewşenbîrên wek Emîn Elî Bedirxan, Selim Beg, Şerîf Paşa û pir kesayetîyên din liberxwe dan û li henber wan beşdarvanên „Kongreya Erzuromê“ derketin jî, bê encam man. Kurê Ûbeydûllah Nehrî yê piçûk Şêx Ebdulkadir jî di nav de, guh nedan Şerîf Paşa, Emîn Elî Bedirxan û Selîm Begê, bawerî bi gotinên wî anîn û piştgirî dan Mustefa kemal û beşdarî xebatên Mustefa kemal bûn. Piranîyên van kadroyan, di serhildana 1925 an de bi destê Mustefa Kemal hatin dardakirin. Dîrokê, carek din eşkere kir ku kesayetîyên ji miletê xwe nebin, ji ti miletan re nabin.

Di vê çarçoveyê de Şerê Yewnan-Tirkî dest pê kir, ku di sala 1922 de bi paşvexistina êrîşa Yewnanîstanê ya Asya Biçûk û qirkirina piraniya Yewnanan li Smyrnayê (Îzmîr) di 9ê îlona 1922 de bi dawî bû. Piştî şer bi dawî bû, “Konferansa Lozanê” biryar da ku bi darê zorê “di navbera Yewnanîstan û Tirkîyeyê de mubadela nifûsê” pêk were. Di vê demê de Tirkîyê 500 hezar kesên misilman, lê bi tirkî nezan anîye nav xwe û nêzî 1.5 milîyon jî Rûm bi darê zorê şandîye Yewnanîstanê. Ji herêma Egeyê nifûsek mezin ji rûman ji ser mal û milkên xwe hatin surgûn kirin. Yên Misilmanên ji Yewnanîstanê û balkanan anîn, li ser mal û mulkên wan bicîh kirin û demografîya vê herêmê hat guhertin. Nifûsek mezin ji Rumên Stenbolê û Trakya jî şandin Yewnanîstanê. Bi vê metodê jî serwerîya Rûman a li ser axa “Asya Piçûk” ku diçe dîroka heta 3000 (3 hezar salî) salî ku li wir niştecîhin, bi dawî tê. Bi destê hêzên emperyal dewletek bi navê “Tirkîye”yê li ser axa Rûm û Kurdan têt avakirin, lê bi navê “tirk” miletek li meydanê tineye. Yanî dewletek bi navê tirkîye li ser axa Pundîa-Rûm û Kurdistanê têt avakirin, lê bi navê tirkan girseyek vê dewletê tine ye.

Peymana Sykes-Picot, ev sedsale, bûye sedema nakokiyan li herêmê. Ji terefê İngîltere û Fransayê ve bi cetwelê, dema xêzkirina sînoran pêkanîne, rewşa etnîkî û çandî li ber çavan nehatîye girtin. Bi biryara „Peymana Sykes-Pîcot“, nîzamek zalîmane ku miletê Kurd ev sedsalê di bin nîrê zilma çar dewletan de hişt, hat avakirin. Yên wê demê berpirsîyarê vê biryarê bûn, bûn sebebê ku sedsalî ew dewletên ku wan avakirin, wek Tirkîyê, Sûrîyê û İraqê, ku bê rawestan li ser miletê Kurd û Kurdistanê  înkar û zulumê bidomînin û di herêmê de bibin sebebê bêîstîkrarîyê. Îro seranserê axa ku raserî vê pîlanê bûye di nav alozîyan de ye.

Peymana Sykes-Picot, peymanek ne meşrûye û Peymana Sykes-Picat di Peymana Lozanê de têt pejirandin. Ew xebat û pîlanên dabeşkirinên ku li ser axa di bin serwerîya Dewleta Osmanî de bi name, civîn û nivîsan hatîye nexşekirin; di 24ê Tîrmeha sala 1923an de li bajarê Lozanê, di peymana Lozanê de têt pejirandin û mohr li binî dikeve.

Destpêkê Peymana Lozanê di asta konferansa de Pîlan û dabeşkirina axa di bin serwerîya Dewleta Osmanî de di navbera sala 1922-1923an de bi navê „Konferansa Lozanê“ bi guftûgoyan têt meşandin. Di 24ê Tirmeha 1924 an de; di navbera Hevalbendên Şerê Cîhanê Ya Yekem, NY û Tirkîyeyê de têt îmzekirin. Bi vê Peymanê welatê Kurdan (Kurdistan) hat dabeşkirin, ji ber ku sînorên Kurdistanê nehatin dîyarkirin jî, ket bin statûyek astek di bin kolonyalîzmê re. Statûya Kurdistanê a ku îro dimeşe, ket bin van qeyd û merbetan û di navbera Tirkîye, Sûrîye û İraqê de hat parvekirin.

Bi Peymana Lozanê re, Peymana Sewrê, ku di navbera Hevalbendên Şerê Cîhanê Yê Yekem û Dewleta Osmanî de hatibû îmzekirin jî, hat betalkirin. Ji wê rojê û vir de bê rawestandin miletê Kurd li herçar beşên Kurdistanê doza welatê xwe dike. Bi dehan serhildan lidar xistîye û raserî jenosîdan bûye. Lê miletê Kurd û Kurdistanê ticarî ev nîrê zalimane ku Kurdistan ketîye bin, qebûl nekirîye û teslîm nebûye û wê teslîm jî nebe.

 

Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Nerina Azad'ın editöryal politikasını yansıtmayabilir.
Vî nêrînê tevayî: 3138 kes dît.
Rojanekirina Dawî:16:57:37

Nêrînên Dawî

Daxwaza Dewletê û Îsraîla Duyem! Gelo Bê Şer Qeyrana Rojhilata Navîn Çareser Dibe? Birca Demokrasîyê Parlemento ye! Ji Nû ve Dîzaînkirina Rojhilata Navîn (DRN)! Sîyaseta Silêmanî û Serkirdeyên YNK Bi Agir Dilîzin! Madeyê xoşbir û Dewleta Tirk! Danasîn! Xeta YNKê Kurdistanî bû, Niha Îraqî ye! Sûrîye-Îran-hêzên wekaletê û aborîya madeyên Xoşaber! Ji Van Boranên Nû Çi Derdikeve? PKK û Perwerde ya Malxerab Di Nav Ciwanên Kurd e! Prof. Dr. İlhan Kizilhan û zanyarî! Çîroka Dr. Ezzad Afandî û Nexweşxaneya Kobanê! Tahir Elçî û Kurdkujîya Şerê Xendekan! Dîrok û Sebeba Wendakirina Berxwedanên Kurdistanê V Dîrok û Sebeba Wendakirina Berxwedanên kurdistanê IV Dîrok û Sebebên Wendakirina Berxwedanên Kurdistanê III Dîrok û Sebebên Wendakirina Berxwedanên Kurdistanê II Dîrok û Sebebên wendakirina Berxwedanên Kurdistanê! Abdullah Kiran û Kurdperwerî! Mirwet! Di bin baskê dijminan de Kurdistan nayê parastin! Dadgeha Federal A İraqê Ne Destûrî ye! Hunermend, Şêwekar û Pêkersaz, Sîyabend Kaya! Divêtîya Herêma Kurdistanê bi Neştergerîyekê Heye! Bingeha Mirovatîyê Xîret e! Li Bakurê Kurdistanê Kurdî ketîye bin bandora wendabûnê! Kê Devê Leyla Zana Band Kir û Dîsa Banda wê vekir? Van rojan li ser kurdên bakurê Kurdistanê çi Dibe? Armanca Îranê, derxistina hêzên Emerîka ji herêmê ye! Dîktatorîya Îslamî û mirovatî! Panorama 2023 Dijminatîya Nemir Şêx Seîd, Dijminatîya Kurd û Kurdistanê ye Nemir Bahattîn Onen bibîr tîn im! HudaPar û HAMAS, Hizbullah! Senatorê Fransî Rémi Féraud û Rewşa Kurdistanê! Rastîya Cihûyan û sebeba dijminatîya Cihûyan! Yên Ku Rahêjin Agir Wê Destê Wan Bişewite! Rûpelek ji Dîrokê (VII) Xîyaneta 16.10.2017 an! Rûpelek Ji Dîrokê (VI) Rojên piştî Referandûmê! Rûpelek Ji Dîrokê (V) Roja referandûmê û encam! Rûpelek Ji Dîrokê (IV) Rûpelek ji Dîrokê (III) Rûpelek Ji Dîrokê (II) Biryara referandûmê! Rûpelek ji Dîrokê Rêbaza Doza Kurdistanê! Rojavayê Kurdistanê Çima Wenda Kir? Rojavayê Kurdistanê û PKK! Ma Ne Bess e? Kî Berpirsîyarêi Rewşa Şingalê ne? Hûn Nikarin Bi Herîyê Ro Yê Veşêrin! Tirkîyeyîbûn û Tirkbûn! Tirkîye, Sûrîye û Pêvajokek Nû. Muzeya Netewî a Kurdistanê û Hunermend! Birek û Dar! Erdhej û dewleta tirkan! Zarokên Kurd Başûrê Kurdistanê û Sîstema Dewletê! D A N A S Î N! J e n o s î d! Yekitîya Kurdên Êzdî gavek pîroz e! Panorama 2022 Gerîneka Sûrîyê û Rewşa Kurdan! Tirkîye Çima Ewqes Wêrek Tevdigere? Berpirsê teqînê li kêleka we rûniştî ne! Rewşa Dîyaspora Kurd li Ewrûpa! Îran qesabxaneya ciwanên çalakvanan e! Dîktatorîya îslamî û şensê xwepêşanderan li Îran! Jîna Emînî û Îran! Êlûn û Referandûm. Nabe Ku Kurd Bibin Qurbana Bê Îstîgrarîya İraqê! Dêr a Zehferanê Li İraqê Çi dibe? Kurd nebûne aktor, yên jibîrkirinê ne! Dilovanekî Kurd; Abit Gurses Çareserîya qeyranan li Kurdistanê ye, ne li İraqê! Finlandîya-Swêd û PKK! Çend Gotin Li Ser Rojeva Kurdistanê! Kurdistan û Bîra Kurd! Neo Nazîzm û Neo Stalinîzm! Rûsîya û Meramên Dîktatorî! Civîna Munchenê (MSC) û Rêveberên Kurdistanê! Dadgeha Federal û Herêma Kurdistanê! Lepên Tarî Qedexekirina dengê piralî, dîktatorî ye! Bajarê Hesekê, Zîndana Sînaî û DAÎŞ! Rewşenbîrîya Kurdan û PKK! Panorama sala 2021ê! Ji bona Kurdên Revenda Kurdistanê! Kurdistan! Bêdengîyek metirsîdar! Li Rojhilata Naverast Çawa Dawî bi Terorê tê? Têkilîyên PKK û Sûrîyê stratejîk in! Ahmet Guneştekin! Dewletek federal a İraq Mumkûn e? Modela İraq, Kurd û hilbijartin! Aqlê Dewletê û Pirsa Kurdistanê! Serokomarê Fransayê Emmanuel Macron! Kurdistan û Efxanîstan! Afganistan û metodên Emerîka! Dewlet,Tirkîzm û Barbarîzm! Di têkoşîna rizgarîya netewî de rêyên Pêşengîyê: Gelo me Kurdan di ku de xeletî kir ku em rehet nikarin civata xwe bihon in? ENKSê Rê Da Ku Îradeya Kurdên Roava Binpê bibe! Mîrata Mam Celal û Şerrê Pismaman! Sebebê Boranên Nav YNK, Xîyaneta 2017 a ye! Miletperwerî, Niştimanperwerî û Emîn Îsa! TEV-DEM, Rewşenbîrî û kurdayetî! Serkirdeyên PKK û Kurdkujî! Çepitîya tirkan, dijminatîya doza Kurdistanê ye! Partîhezî û Neteweperperwerî! Riza T.Hulmanî -AGAHÎ! S.Demirtaş û „Xeta Sêyemîn“! BEXDA! Dr.Husên Duzen û mijarek civakî! DAXUYANÎ! Li ser medya Kurd, çapemenî û Mafê Nivîskaran! Danasîna Romanek Bîyografîk: ''Me Kilîda Çîyê Wenda kir!'' Ji xaka Kurdistanê Papa çi mesaj dan cîhanê? Ji Raya Giştî re Êrîşkarên ser Herêma Kurdistanê hêza xwe ji ku digirin? Li Roavayê Kurdistanê kî bi denkleman dilîze? Emerîka û Pirsgirêkên Rojhilata Naverast! Îran, Tehdîdek Mezine li ser Herêma Kurdistanê! „Pêvajoka Aşitîyê“ û Doza Kurdistanê! PANOREMA 2020 Fabel û Riza Topalê Hulmanî! Riza Topalê Hulmanî- DANASÎN! GELÎYÊ ZÎLAN! Nîjadperestîya Ereban û Mistefa Kazimî! Di Herêmê de Gavên Dîplomatîk! Pirsa Kurdistan û Prof. Dr. Michael Gunter! Kurdistan û Dr. Peter Galbraith! „Serxwebûna Kurdistanê, ji bo Kurdistan û ji bo Iraqê jî baştir e.“ Joe Biden û Kurd! John Bolton û Pêvîstîya Gavên Dîplomasîyê! Nabe ku em carek din dijminên xwe biceribînin! Peymana stratejî ya li gel Iraqa yekgirtî! Heftanîn Pêsîra Kurdistanê ye! Tifaqek Kurdî, lê bê Ala Kurdistanê! Divê Kurd li ser axa xwe îradeya xwe bikar bînin! Başûrê Kurdistanê carek din rû bi rûyî dorpêçê ye! Rolekî Mezin dikeve ser milê Emerîka! Kurd li Rojavayê Kurdistan bê vîzyon in! 'Peymana Sedsale‘a Rojhilata naverast! Mazlûm Kobanî û lihevkirina Rojavayê Kurdistan! Îran Dijminekî Kone Ye! Li Rojhilata Naverast Pozîsyon Têt Guhertin! Divê Em Rewşa Qeyranên İraqê Baş Bixwînin. YNK Ne Kongre, Lê Şanoyek Lidarxist! PANORAMA 2019 an! Pirsgirêkên YNK û Kongre! Li Çarhawêrê Kurdistan Agir Dibare! Emerîka Piştgirê Guhertina Demografîya Kurdistan e! Wê dahatên neftê ji kurdan re bin Denklem Tên Guhertin! Divê Kurd Çi bikin? Ewrên Reş û Rojavayê Kurdistan Rewşa Rojavayê Kurdistan Metirsîdar e! Li Sûrîye Guhertin û Denklem! Hafiza Kurdan Divê jibîr ne ke! Kole û Efendî! Denklema Stratejîya Emerîka û Kurd! Hunermend -Arif Sevinç Hunermendê Mozayîkê, Îman Hisên Kurdistan û Kedkarên Berhemên Milî! Mîrê Hêkan (Cemal Ebdo) Li Derdorê Girava Kibris Pêşî li tirkan Têt Girtin! Şûjin Biranînek Ji Rojnivîsa Gerîlayek Jin Beşa II. 'Yekîneya Bikêşe!' Bîranînek Ji Rojnivîsa Gerîlayeke Jin!