1878 Berlin Antlaşmasında yer alan İngiltere, Avusturya Macaristan, Rusya, Fransa, İtalya ve Osmanlı devletinin kayıp ve kazançları neler oldu?

1878 Berlin Antlaşmasında pek çok ulus devlet oldu ya da özerklik statüleri ile gelecekte devletleşme, özgürleşme imkanını sağlarken, Ermeni, Kürt, Arap ve diğer Yakın Doğu, Orta Doğu halkaları, Osmanlının bu krizini doğru değerlendirememelerinin nedeni, ilişkileri ve etkileri nasıl oldu?

Kürtlerin, bu arada Şeyh Ubeydullah Nehri hareketi, zaafları, gecikmişliği, yetersizlikleri var mıydı, varsa neler idi?

1876- 1881 yıllarında, II. Abdulhamid, kendi imparatorluğu için “çıraklık” dönemini nasıl doldurdu?

1876- 1881 yılları içerisinde, muhaliflerini özellikle II. Meşruiyetin temsilcisi Mithat Paşa ve diğerlerini nasıl bertaraf ettiği, pek çok ekonomik zorluğu da aşarak “Hasta Adam” olmadığını ortaya koyarak, bir sayfayı kapatırken, yeni bir sayfayı açtığı görülür. Bu soruların cevabını bu (7.) bölümde gözden geçireceğiz! Sonra/ileriki bölümlerde, Osmanlı İmparatorluğun “Usta” “Kızıl Sultanı” II. Abdulhamid’in esas icraatlarını anlamaya ve tarihe neler bıraktığı ile mukayese etmeye çalışacağız!

***

Osmanlı Devleti; 1878 Berlin Kongresi’nde, Ayastefanos Antlaşması’nda kaybettiği toprakların bazı alanlarını geri alma konusunda kazançlı çıkmış, Rusya’nın geri durmasını sağlamış ise de, Balkanlardaki önemli alanlarda gerilediğini kabul eder ve onaylar. Bu açıdan 13 Temmuz 1878’de imzalanan metin hiç kimseyi tatmin etmez. Hele hazırlıksız ve ne istediğini bilmez, büyük bir çıkmaz içindeki Osmanlı devleti Berlin Kongresi’nde inisiyatiften yoksun, katılımcı İngiliz, Avusturya-Macaristan, Rusya başta olmak üzere İtalya, Fransa tarafından aşağılanan, alay konusu edilen ve bir devlet gibi dahi karşılanmayan konumdadır. İktidar hırsı ile ehil devlet yöneticilerini dıştalamış, itmiş ve böylece altını boşaltmış II. Abdulhamid, “Ali Suavi Darbesi!” ile şaşkın hale gelmiş durumdadır. Pazarlıklar, Ağırlıklı Olarak, İngilizler ile Rusya, Avusturya-Macaristan ile Rusya, Avusturya-Macaristan ile İngiltere arasında sürmektedir. Osmanlılar, İngiltere ve Avusturya-Macaristan’ın kendi gelecek çıkarları üzerinde Osmanlı Devletine alan açma siyasetini kabul etme dışında bir çıkış görememektedirler. Bu durum Berlin Kongresine katılım konusunda da kendini gösteriyordu. Kongreye Osmanlılar dışındaki devletler, devlet başkanları, Dışişleri bakanlıkları ve heyetlerle “Doğu Sorunu” gibi bir sorunu masaya yatırıp, yeniden tanzim etmeye hazırlıklı ve ehil insanlardan katılırken, Osmanlı Devleti ise gönderdiği heyette Eski Nafıa(İstihbarat) Nazırı Rum Ortodoks Aleksandr Karatodori Paşa, Berlin’deki Silik Osmanlı Sefiri Sadullah, diğeri ise asker ama diploması tecrübesi olmayan sadece Almanca bildiği, Balkanları tanıdığı ve kendisi iyi bir Purusyacı olduğu için Mehmet Ali Paşa iştirak eder. Bu tablo karşısında Avusturya Macaristan temsilcisi Bismark, bu ciddiyetsiz durumdaki Osmanlı heyetini alaya alır, aşağılar tutum sergiler. Mesela Bu heyete Tersane Konferansı’na da iştirak etmiş ve deneyimli Safvet Paşa gönderilmemiştir. Çünkü II. Abdulhamid’in düşündüğü, Kongrede İmparatorlukta yaşayan Hıristiyanların kaderi üzerinde oynandığı için, “Hıristiyan bir Osmanlı Rum’unu ileri sürerek, imparatorlukta dinsel ayırımın bulunmadığını göstermek istemişti. Ama bu hesap yanlıştı ve tutmadı!” diyecekti. Berlin Kongresinde olan görüşmelerde, görüşmeye giden heyetin zayıflığı anlaşılınca, Yıldız Sarayındaki II. Abdulhamid ile irtibatlı olarak Osmanlı devleti ile görüşmeler sürdürülür.

Berlin Kongresi’nde; Rusya, İngiltere, Avusturya-Macaristan, Fransa ve İtalya bir mutabakat ile toplantıya katıldıkları için, halkların talep ve istemleri bizzat kendileri tarafından izah edilmemiş, daha ziyade kendi aralarındaki anlaşmalara dayalı olarak bazısının lehine, bazısının aleyhine, adil ve hak eşitliğine tekabül eden bir anlaşma olmamış ve kısa sürede sonuçlanmıştır.

Slav halklarının(Bulgaristan) halklarını savunmak Ruslara, Grek halkının savunması İngilizlere, Bosna-Hersek halklarınınki ise Avusturya-Macaristan’a kalmıştı. Ermenilere, belirtilen 61. Madedeki “iyileştirme” temennisi ise sadece bir girişim olarak kalacaktı. Ancak belirtmek gerekir ki, Ermenilerin Kongre öncesinde, Ayastefanos Antlaşması’ndan önce başta Rusya ile başlayan geniş diplomatik çalışmaları önemli bir etki yaratmıştı. Bu girişim Yakın Doğu’da, Hıristiyan bir statünün oluşması ile İngiliz ve Çarlık Rusya’sı stratejisine ters düşmüyordu. Ancak Ermeniler, Kürdistan’da kültürel ya da siyasi özerklik hakkı için, öncelikle iç içe yaşadıkları Kürtler ile istişare etmeksizin, etkin bir nüfusa sahip Kürtler içerisinde yaşatmalarının zor olduğunu tüm güçler bilmesine rağmen, bu yönü dikkate almayan Berlin Kongresi’nden sonra anlaşılacaktı. Kürt lider, Şeyh Ubeydullahê Nehri’nin bu eksikliği gidermek için giriştiği hamleler ise geç kalacaktı. Çünkü Osmanlı ve Iran devletleri, 13 Haziran 1878 Berlin Kongresi’nden sonra savunmadan ziyade, kaybettikleri toprakları geri almak üzere alınan kararları lehe çevirme hamleleri yapmaya yönelmiş ve direnişe geçecek Kürt hareketini tedirgince izliyordu.

Osmanlı Devleti, Batıda tutunamayacağını görüyordu. Sadece zevahiri kurtarmak adına, Avrupa’da kaybettiği alanların bazı noktalarında; Rumeli Şarkı, Bulgar Prensliği, Bağımsızlığa evirilen Sırbistan ile Karadağ arasında, Adriatik’e açılan Yeni Pazar Sancağı’nda birer temsilcilik bırakarak, oralarda kalma görüntüsü verir. Bu yolla Osmanlı devleti, Arnavutluk üzerinde hakimiyetini sürdürmeye devam edecekti. Rusya Savaşta kazandığı çok geniş sahayı, 13 Temmuz 1878 Berlin Kongresi’nde batılı devletlerin Osmanlı Devletini desteklemeleri sonucu, masada kaybeder. Artık II. Abdulhamid’in en büyük kaygısı, Rus Askerleri’nin denetimindeki bölgelerden çekilmesini sağlamaktır. Geri çekilme Kürdistan’da kısmen gerçekleşir. Ama Balkanlar’da Ruslar işi ağırdan alır. Ruslar Doğu Rumeli’ye çekilirken, İngilizler Marmara’dan çekilip, Çanakkale Boğazı’nın dışına çıkarlar. İstanbul, pek çok ağır sorunun içine itilerek, geçici de olsa bir soluk almaya başlar. Özellikle İngiliz ve Avusturya – Macaristan’ın Yunanistan lehine siyaset geliştirmeleri, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de işlerini sarpa sokar. Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ye asker yığma politikası, Mezopotamya’da zayıf bir güvenlik durumu yaratmış, 1879-1880 yıllarında Van, Erzurum, Diyarbakır’da başlayan açlık 10 binlerce insanın açlıktan ölmesine neden olur. Bu koşullarda 1878’de Zeytun’da Ermeniler, 1877- 1879’da Havran’daki Dürziler kadar geniş ve uzun sürmezse de pek çok bölgede, Osmanlı Devletinin içine düştüğü zayıflık ve yayılan güvensizlik sonucu, tüm bölgelerde direnişler patlak verir. Sultan için toprakları elinde tutmak ve iktidarını sürdürebilmek için kamu düzenini sağlamak ön sıraya çıkar.

Kürdistan’da da karışıklıklar yaşanmaktadır. Osmanlı devletinin Hıristiyanlara karşı Müslümanları kışkırtması ile Kürt-Ermeni ilişkileri de gerilmeye çalışılır. Hıristiyan – Müslüman çelişkisi harlanarak zaman kazanılmaya çalışılsa da Dersim, Siirt, Muş, Hakkari’de toplumsal içerikli direnişler başlar. 1880’de Hakkari bölgesinde Ubeydullah Nehri önderliğinde daha kapsamlı bir direniş baş gösterir. Sosyal, ulusal ve dini açıdan güçlü bir nüfusa sahip olan Şeyh Ubeydullah Nehrî, Kürdistan’da bir birlik kurar. Osmanlı devletine karşı direnişi sürdürürken, diğer yandan Berlin Konferansında “Özerk Ermeni devletini kurarken, Kürtleri hesaba katmamanın haksızlığını kabul edemeyiz!” tepkisini de dillendirir. Oysaki, Kürt ve Ermenilerin kendi haklarını müzakere edecek durumu varken, bu gerilimin Osmanlı devleti tarafından işlenmiş olması, Kürt ve Ermenilerin yararına olmayacağı aşikar idi. Şey Ubeydullah Nehri, Kürdistan’da farklı kimlikler arasında barışı sağlamak için çaba sarf etmeye çalışır. Bunun için Mekke Şerifi, Mısır Hıdivi ve İngiliz Konsoloslukları ilişkiler kurar, Kürtlerin isteklerini anlatarak, kendisinin farklı din ve aidiyetlere karşı saygın davranacağını açıklar. Ubeydullah, Kürt halkının Kürdistan’da kendi geleceğini belirleme hakkını savunarak, “Kürdistan halkının da tıpkı Bulgar, Sırp ve Karadağ kadar haklarının olduğu”nu dillendirir. Bu gelişmeler karşısında güçsüz durumda olan II. Abdulhamid, Şeyh Ubeydullah Nehri’yi İran’a yönlendirerek zaman kazanmaya çalışır. Ubeydullah da belki bu girişimle “Kürtlerin birleşme özlemini gerçekleştirebilirim” umuduyla, esas gücünü İran’a karşı seferber eder. Şeyhin Güçleri, Hakkari’den Tebriz’e kadar olan alanı kısa sürede kontrolüne almayı başarır. İran’ın zor duruma düşmesi ile Osmanlı Devletinin sıranın kendisine geleceğini hesaplayarak, İran ile yapılan müzakereler neticesinde koordine içinde, iki kesim birden Kürtleri kıskaca alır. Şeyh Ubeydulla, taktiksel bu hatası sonucu yenilir, tutuklanır. Şehy Ubeydullah Nehri, Temmuz 1881’de İstanbul’a getirilir. II. Abdulhamid, Şeyh Ubeydullah Nehri’nin Kürtler üzerindeki etkisinin bilincinde olduğu için, kendisine iyi davranır..

Aynı direniş Arap halkı içinde de görülür. Mekke Şerifi, 1880 yılında Osmanlı devletinin işgali altında olan başta Şam, Beyrut olmak üzere, pek çok yerde duvarlara afişler asarak, Arap halkını Osmanlı devletine karşı direnişe çağırır. Bu durumu yaratan gücün İngiltere olduğunu düşünen II. Abdulhamid, derin kaygılara düşer. Zira kendi varlığını borçlu olduğu İngiltere’nin Doğu ve Güneydeki Osmanlı işgali altındaki alanların statü istemeye teşviki, Ermenilerin kültürel hakları yanında, Arapların da gündem olması, Osmanlı İmparatorluğunu yalnızlaştıracağı ve kalan bakiyesinin de tasfiye edileceğini düşünmeye başlar. 1882’den itibaren Özerklik konusunda, Osmanlı devletinin, adım atmasını bekleyen İngilizlerin istemi doğrultusunda Osmanlı devleti bir adım atmaz. İngilizler ise İrlanda, Güney Afrika sorunları karşısında, Osmanlı devletinin sorunlarına ilgisi azalır ve konsoloslarını bölgeden çekmeye başlar. Osmanlı devletinin toprak bütünlüğünü koruyan İngiltere, bu süreçten sonra, II. Abdulhamid için bir karabasana döner.. Artık Osmanlı devleti için İngiltere güven vermemektedir. II. Abdulhamid, bunun “İngiltere’nin açık komplosu olduğunu” kendi vekilleri ile de paylaşarak, “İngiliz ihaneti” ile karşı karşıya olduğunu açıklamakta sakınca görmez.İngiltere Kıbrıs’a el koymuş, Macaristan Selanik’e göz koymuş, İngiltere Yunanistan’a desteğini esirgemez olur. Bu durumda, yeniden Rus işgaline uğramamak için, Avrupa devletlerinin tüm istemlerini kabul eder. II. Abdulhamid, iktidarı hiçbir hükümet ile paylaşma kültürüne sahip olmadığı halde, her zora düştüğünde, göstermelik Kanuni Esasi ve Meclisi Mebusan’dan söz etmeye başlarken, bu iki kavram kendisi için “dehşet” düşman olarak algılamış, bilincine yerleşmiştir. 1876’dan beri Kanun-i Esasi’yi “kabulü” tamamen içtenliksiz ve taktikseldi. 1881’den sonra, II. Abdulhamid’in yönetimdeki “çıraklık” dönemi bitmiş, artık “vekiller dediğimi yapmak zorunda” dediği döneme girmiştir. Abdülaziz ve V. Muradı bir vesile ile tasfiye edip, Abdulhamid’i iktidara taşıyan Mithat Paşa’nın Kanuni Esasi’nin “babası” olarak bilinen ve Tanzimat reformlarına sahip çıktığı için, II. Abdulhamid tarafından sürgüne gönderilen, Mithat Paşa’nın aranan insan olur. Mithat Paşa’nın Avrupa’da ve muhalif kesimlerdeki diplomatik girişimleri, dışarıda bir “serseri mayın” olarak nitelendirilir. Mithat Paşa’nın esasta Osmanlı bürokrasisi içinde de genişçe isteneni ve prestiji artan bir insandır. Bu istekler artıkça, Onun ortadan kaldırılması için planlar da kurulmaya başlanır. İngiltere ve özellikle Layard’ın baskısıyla Osmanlıda görev ifa etmesi için dönmesine ikna edilir.

Daha önce de değinildiği üzere, Mithat Paşa önce Şam’a vali atanır. Şam ve çevresinde kendi prensiplerine göre çalışmalar sürdürmesi, II. Abdulhamid siyasetine entegre olmayıp özerk davranması, II. Abdulhamid’e yeni bir Mısır Valisi Mehmet Ali vakasının tertipleyebileceği korkusu vesilesiyle Şam’da görev yapması da uygun görülmemiştir.

Sonunda Aydına vali olarak atanmasına kararı alınır. Zira İstanbul’a getirilip yürütmede görevlendirilmesi durumunda, II. Abdulhamid’e karşı, yakın tertiplere başvurabileceği düşüncesi, kendisinin iktidara taşımasındaki tertiplerinde amcası Abdülaziz ve V. Murad’a yaptığı komplonun deneyimlerindeki tecrübesinden biliyordu! Zaten II. Abdulhamid’in Padişah edilmesinde izlenen hileler, başkası tarafından da kendisine yapılabileceğini kafasına kazıdığı için, en ufak bir kıpırdamada korkusu tavan yapmaya yetiyordu. Bu düşüncesinde de Mithat Paşa yaşadığı sürece, hep baş aktör olarak duruyordu. Ayrıca diktatörler, tüm ihtişamlarına rağmen, içlerinde büyük bir korku ve ölüm yaşıyor oldukları, araştırmalarla sabittir.

II. Abdulhamid, tüm olasılıkları değerlendirdikten sonra, Mithat Paşa’nın Aydın’dan İzmir’e görevini kaydırarak, sürdürmesini uygun görür. Ancak Mithat Paşa, yeni görevinde birkaç aydan fazla kalmaz.

1881’de Mithat Paşa’nın, “Sultan II. Abdulhamid’e karşı suikast hazırladığı ve tıpkı kısa bir süre önce, Rus Çarı II. Aleksandr gibi, bir komploya kurban edilebileceği” dedikodusu dolaşmaya başlanır. Sonra bir operasyon ile önce sabık sadrazamın İzmir’de tutuklanmasına karar verilir.. Ancak zamanında uyarılan Mithat Paşa, Fransız konsolosuna sığınır. Aynı dönemde Fransızlar Osmanlı denetiminde olan Tunus’u egemenliğine almayı planlamıştı. Böyle bir olayın Osmanlı –Fransız ilişkilerini gerebileceği kaygısı da vardı. Bu nedenle Mithat paşanın sığınmasına önce sıcak bakan Fransız Konsolosu, sonra bu sığınmayı geri çevirmeyi, “adil ve halka açık bir mahkemede yargılanması güvencesi” ile Osmanlı yetkili makamlarına teslim etmekten başka çareyi düşünmezler. İstanbul’a gemiyle getirildikten sonra, bir ay gözaltında tutulur ve sorgulanır. 27 Haziran 1881’da “Sultan Abdülaziz’i öldürdükleri” ileri sürülen sanıklar hakkında dava açıldığı açıklanır.

Osmanlı tarihinde ilk kez, eski bir sadrazam hakkında bir iddianame hazırlanarak yargılanır. Sanık sıralamasında, Sultan II. Abdulhamid’i iktidara taşımada en büyük rolü olanlardan biri olan Damad Mahmud Celalleddin Paşa, subaylar, korumaları, pehlivan ve iki hizmetçisi “cinayeti işledikleri” itham olur. Cinayetin iki damadın azmettirmesi ile iki figüran tarafından işlendiği, Mithat Paşa ile Sadrazam Rüştü Paşanın da bu cinayetten haberdar olduğu belirtilir. İki gün süren duruşmada, sanıklara savunma fırsatı verilmeden, karar verilir. 28 Haziran 1881 tarihinde açıklanan kararda tüm sanıklar suçlu bulunur. Ertesi gün Mithat Paşa ve diğer arkadaşlarından yedisi idamda mahkum edilir. Tek ve esas amaç, adaletin tecelli etmesi için değil, II. Abdulhamid’in başından beri Mithat Paşa’dan kurtulma tasarısının neticesi olduğu bilinir. Zaten mahkeme Yıldız Sarayı’nın bahçesinde kurulan bir çadırda yapılır ve kadılar anbean, II. Abdulhamid, mahkemeyi izleyen yaverlerinin de izledikleri ile istişare içinde mahkemeyi sürdürürler. Örfi idare şeklinde süren mahkemenin güvenliğini de yine sarayın muhafızları tarafından alınır. Mahkemenin kararından sonra, Sultan II. Abdulhamid’in talimatıyla temyiz mahkemesi kararı hemen onaylar. Daha sonra Savfet Paşa’nın başkanlığında “Heyeti Fevkalade” toplanır. Çoğunluk hükmün infazından yana görüş belirtir. Ancak Sultan II. Abdulhamid, “İyi görüntü vermek!” gayesi ile mahkemenin verdiği idam kararlarını “Ömür boyu bir kalede kalacak şekilde zindan” cezasına çevirerek onaylar. Sanıklar anında, İzzeddin vapuruna bindirilerek, Cidde’ye gönderilir ve orada buluna Taif kalesinde hapis edilirler. Mithat Paşa’nın yargılanması, “Adalet Parodisi”, “Hileli duruşma”, “Adli skandal”, “Meşum komedi”, olarak adlandırılır ve iç ve dış kamuoyunda kınanır. Ancak bu kınamalar, Mithat Paşa’nın 1884 yılında, Sultan II. Abdulhamid’in azmettirmesi ile öldürülecektir.

Osmanlı devleti, sadece adli skandallarla değil, ekonomik sorunları da ağır ve aşan, kayım, Rusya’ya ödeyeceği Tazminat, Avrupa parasına güvence sağlayamadığı gibi, dış borçları ödeyemez halde olduğu için, dışarıdan içeriye paranın akmadığı ve bir pazar hareketliliğini kaybettiği, açlık ve ekmek kuyruklarının km’lere vardığı bir süreç yaşanmaktadır. Bunun sonucunda, bin bir yolla halktan paranın toplanması için, bir Osmanlı Duyun-i Umumiye İdaresi kurulur Bu idarenin yönetimi de sırasıyla Fransız ve İngiliz temsilcilerce üstlenirken, gelirleri de istediği yöne yönlendirme serbestisini elde etmişlerdir. 1881 yılında Osmanlı imparatorluğunda Hükümet ile idari delegeler arasında “Muharrem Antlaşması” yapılır. Bu antlaşma mali açıdan “devlet içinde devlet” oluşmuş durumunu kazanır. Bunun tek avantajlı yanı, geçici olarak Avrupa devletleri ile gerilimi kısmen düşürmüş olmasıdır. Bu da Osmanlı devletinin yıkılmadığı, ayakta olduğunu ortaya koyması imajını kazandırdığı için avantajlı olduğunu, iflas etmediğini gösteriyordu.

1880’den sonra, büyük güçlerin sömürgelerini genişletme politikasına hız kazandırdılar. Rusya’nın, uzak doğuya yönelmesi de Osmanlı devletine kısmı bir nefes alma imkanını kazandırıyordu. Osmanlı devleti ise Rumeli’deki gerilemeyi bir noktada durdurup, Yakın Doğu’da hakimiyetini takim etme hesabına kitlenir. Artık I. Meşruiyetin tehdidi altındaki otoritesini yeniden tesis etmeyi başarmış duruma varılmıştır. II. Abdulhamid, Osmanlı devletinin en ağır krizlerinden birinde ayakta kalmasını bilmiş ve krizi leyine çevirmiştir. Artık iktidarın dizginleri tamamıyla II. Abdulhamid’in elindedir. 1881’de askeri bozgunu aşmış, meşruiyetçileri sindirmiştir. Babı aliye (basına) boyun eğdirmiş, ulemayı denetimine almış, orduya hakim olmuştur. Osmanlı imparatorluğunda bir sayfa kapanırken, yenisinin açılma zamanı gelmiştir. Sultan II. Abdulhamid’in esas saltanatı henüz başlamış olacaktır. Artık Osmanlı imparatorluğu, Abdulhamid İmparatorluğu olarak inşa olunur.